Vladimir Putin: Van Russische KGB naar lang presidentschap

De Russische president Vladimir Putin geeft een interview aan tv-presentator en directeur-generaal van Rossiya Segodnya. (Foto: AFP)

Vladimir Putin is sinds 2000 aan de macht, langer dan welke leider van het Kremlin dan ook sinds de Sovjet-dictator Jozef Stalin. Terwijl hij zich op 71-jarige leeftijd voorbereidt op een vijfde termijn als president, is alle schijn van oppositie verdwenen en is er

weinig dat hem ervan weerhoudt om, als hij dat wil, tot 2036 aan te blijven.En toch was het bijna per ongeluk dat deze weinig bekende voormalige KGB-man zorgvuldig werd uitgekozen voor het Kremlin. Een kwestie van op het juiste moment op de juiste plaats zijn in de kring van voorganger Boris Jeltsin.Vladimir Putin was een straatvechtende jongen die zijn vroege jaren doorbracht in een gemeenschappelijke flat, of kommunalka, in het communistische Leningrad.Hoewel hij het liberale, democratische Rusland leek te omarmen, beschreef hij later de chaotische ineenstorting van de Sovjet-Unie als "de grootste geopolitieke catastrofe van de 20e eeuw".Vastbesloten om te voorkomen dat Oekraïne de Russische invloedssfeer zou verlaten, ontketende hij Europa's grootste oorlog sinds de Tweede Wereldoorlog, met een grootschalige invasie op 24 februari 2022.Putins vertekende kijk op de geschiedenisHij rechtvaardigt zijn daden vaak met een bizarre kijk op de geschiedenis en een scherpe wrok jegens de NAVO.Vóór de invasie, en daarna, beweerde hij ten onrechte dat Oekraïne een kunstmatige staat was, bevolkt door neonazi's. En hij probeerde te voorkomen dat Oekraïne dichter bij de NAVO zou komen.De westerse leider die hem aantoonbaar het beste kende was de voormalige Duitse bondskanselier Angela Merkel, die ooit de reputatie had hem te hebben omschreven als zonder voeling met de realiteit en "in een andere wereld".Ze probeerde herhaaldelijk met Vladimir Putin te onderhandelen, maar nadat hij troepen had gestuurd om Kiev binnen te vallen, kwam ze tot de conclusie "hij wil Europa vernietigen".Vladimir Putin werd zeven jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog geboren – na de belegering van Leningrad waarbij zijn oudere broer omkwam en die zijn ouders ternauwernood overleefden. Hij had een moeilijke jeugd die de rest van zijn leven zou beïnvloeden.'Je moet de eerste klap uitdelen'In een interview in 2000 herinnerde hij zich dat hij een grote rat in het nauw had gedreven op de trap van zijn gemeenschappelijke flatgebouw. Het kon nergens heen. Putin beschreef de rat die uithaalde en zichzelf op hem wierp: 'Daar, op de overloop, kreeg ik een snelle en blijvende les in de betekenis van het woord in het nauw gedreven.'De jonge Putin kreeg ruzie met lokale jongens die vaak groter en sterker waren. Later zou hij terugkijken op die tijd en zichzelf omschrijven als een "hooligan". Hij begon met judo, dat hij tijdens zijn presidentschap als zwarte band voortzette, en met de Russische krijgskunst sambo. Hij bleef nauw betrokken bij zijn jeugdpartners, Arkady en Boris Rotenberg.In 2015 blikte hij terug op zijn vroege ervaringen in de straten van wat nu Sint-Petersburg is: "Vijftig jaar geleden leerde de straat in Leningrad mij een regel: als een gevecht onvermijdelijk is, moet je de eerste klap uitdelen."Na zijn studie aan de Leningrad Staatsuniversiteit ging hij in 1975 rechtstreeks naar de Sovjet-inlichtingendienst, de KGB. Het was een natuurlijke stap voor een afgestudeerde rechtenstudent, en het paste perfect bij hem.Het was ook een droombaan voor een jongeman die opgroeide in Sovjet-tv-programma's als The Sword and the Shield, waarin de misstappen van een Russische undercoverspion in nazi-Duitsland, werden verteld."Ik was een puur en uiterst succesvol product van de patriottische opvoeding van de Sovjet-Unie", dacht hij.Hij sprak inmiddels goed Duits en werd in 1985 overgeplaatst naar de Oost-Duitse stad Dresden, waar hij in 1989 met eigen ogen de ineenstorting van een communistische staat zag.Vanaf het KGB-hoofdkwartier aan de overkant, zag hij hoe menigten het hoofdkwartier van de Oost-Duitse geheime politie, de Stasi, bestormden. Toen een kleine groep zijn gebouw naderde, waarschuwde hij hen.Maar toen hij een tankeenheid van het Rode Leger om bescherming riep, realiseerde hij zich dat Rusland niet kon helpen: 'We kunnen niets doen zonder bevelen van Moskou. En Moskou zwijgt.'Het jaar daarop keerde hij in vrije val terug naar een politiek systeem. Hij kreeg de rang van luitenant-kolonel, maar blonk nooit uit bij de KGB. Een van zijn superieuren, Nikolai Leonov, beschouwde hem als een "middelmatige agent".Intens privéTot aan de dag van vandaag heeft hij een kleine kring van KGB-collega's uit Leningrad als zijn naaste vertrouwelingen: oude bondgenoten zoals Nikolaj Patrushev, de secretaris van de Russische Veiligheidsraad.Het was niet vanwege hun 'mooie ogen' dat hij ze rekruteerde, herinnerde zijn oude judocoach Anatoly Rakhlin zich ooit, 'maar omdat hij mensen vertrouwt die zichzelf hebben bewezen'.Degenen die hij vertrouwt, verrijkt hij vaak. Hij overhandigde jeugdvriend Arkady Rotenberg een contract ter waarde van 3,5 miljard dollar om een brug te bouwen van Rusland naar de bezette Krim.Hij is intens privé over zijn persoonlijke leven en scheidde in 2013 van zijn vrouw Lyudmila na 30 jaar huwelijk. Ze kregen twee dochters, algemeen bekend als Maria Vorontsova, een academicus en zakenvrouw, en Katerina Tikhonova, hoofd van een onderzoeksstichting.Vanaf 1991 werd Vladimir Putin plaatsvervanger van de nieuwe burgemeester van Leningrad, Anatoly Sobchak, en een zeer gewaardeerd adviseur. Toen Sobchak werd weggestemd, werd zijn plaatsvervanger voorgeschoven om in de presidentiële regering in Moskou te gaan werken.Dit waren de laatste jaren van de regering Boris Yeltsin en de opkomst van Putin was bliksemsnel. Hij was korte tijd hoofd van de Federale Veiligheidsdienst, die de KGB verving, en werd vervolgens gevraagd om als secretaris van de Veiligheidsraad, aan de president te rapporteren.'Geweldige kandidaat' voor presidentschapOp 9 augustus 1999 ontsloeg een zieke Yeltsin zijn premier en verving hem door een weinig bekende 46-jarige beschermeling die hervormingen zou doorvoeren voorafgaand aan de presidentsverkiezingen in 2000.Yeltsin had inmiddels een opvolger nodig."Putin had laten zien dat hij een liberaal en een democraat was, die de markthervormingen wilde voortzetten", zei Valentin Yumashev, die tegen Yeltsin zei dat hij een "uitstekende kandidaat" zou zijn.Terwijl het presidentschap van Yeltsin vervaagde, werd Moskou getroffen door een reeks dodelijke maar onverklaarbare bomaanslagen. Vladimir Putin reageerde met een grootschalig landoffensief om de overwegend islamitische Russische republiek Tsjetsjenië te heroveren op separatistische rebellen.Zijn populariteit steeg enorm en op 31 december 1999 werd hij benoemd tot waarnemend president. Drie maanden later won hij zijn eerste presidentiële termijn.Duizenden burgers stierven tijdens de Tsjetsjeense campagne en, zoals hij vaak doet, gebruikte Vladimir Putin grof taalgebruik om te beschrijven hoe hij de rebellen "zelfs op het toilet" zou wegvagen.De hoofdstad Grozny werd verwoest; De Russische leider had zijn overwinning.Zijn eerste binnenlandse uitdaging kwam in 2000, toen de kernonderzeeër Kursk bij een ongeval in de Barentszzee zonk, waarbij alle 118 bemanningsleden verloren gingen. President Putin bleef op vakantie en weigerde aanvankelijk aanbiedingen voor internationale hulp. Veel bemanningsleden stierven, terwijl ze wachtten om gered te worden.TV-kijkers keken toe, terwijl rouwende vrouwen tegen hun president schreeuwden.Vier jaar later namen Tsjetsjeense rebellen duizend gijzelaars, de meesten van hen kinderen, op een school in Beslan, Noord-Ossetië. Toen Russische speciale troepen het gebouw bestormden, kwamen 330 mensen om het leven. Later bleek dat Rusland informatie had over een geplande aanval, maar had nagelaten te handelen.De eerste jaren van het presidentschap van Putin waren zowel bloedig als turbulent, maar de Russische economie deed het goed, gesteund door de hoge olieprijzen.Hij kreeg publieke steun voor zijn aanpak van de miljardair-oligarchen die in de jaren negentig in Rusland schering en inslag waren. Hij riep hen naar het Kremlin en zei dat ze hun geld konden houden zolang ze zich buiten de politiek hielden en hem steunden.Hij handelde snel tegen degenen die dat niet deden, zoals Ruslands toenmalige rijkste man Michail Chodorkovski, die werd gearresteerd en in Siberië gevangen werd gezet.De Russische president had een soort huwelijksreis met het Westen. Hij was een van de eerste buitenlandse leiders die president George W. Bush belde na de aanvallen van Al-Qaeda op 11 september op de VS. Hij hielp de VS zelfs bij het lanceren van de daaropvolgende campagne in Afghanistan."Ik keek de man in de ogen. Ik vond hem heel rechtlijnig en betrouwbaar", zei president Bush.Maar Vladimir Putin raakte al snel gedesillusioneerd in de VS en zijn bondgenoten. De betrekkingen met Groot-Brittannië verslechterden toen een voormalige KGB-agent en Kremlin-criticus Alexander Litvinenko in Londen werd vermoord met behulp van radioactief polonium-210. Uit een Brits onderzoek bleek later dat de Russische leider de KGB-aanval "waarschijnlijk had goedgekeurd".Tijdens een bezoek aan de Veiligheidsconferentie van München in 2007 maakte Putin zijn gevoelens jegens de VS duidelijk. "Eén staat, de Verenigde Staten, heeft zijn nationale grenzen op alle mogelijke manieren overschreden", klaagde hij.Het was een ijzige herinnering aan de oude Koude Oorlog en een uiting van de woede van Rusland over het feit dat de VS plannen bleven maken voor een raketafweersysteem in Centraal-Europa."De stenen van de Berlijnse Muur worden al lang als souvenirs verspreid… en nu proberen ze ons nieuwe scheidslijnen en muren op te leggen", zei Putin.Putins vertoon van militair geweldHet duurde niet lang voordat hij liet zien dat hij bereid was militaire macht te gebruiken om pro-westerse leiders in voormalige Sovjetstaten te ondermijnen.In 2008 versloegen Russische troepen het Georgische leger en namen twee van de afgescheiden regio's over: Abchazië en Zuid-Ossetië. Het was een zeer persoonlijke botsing met de toenmalige pro-Navo-president van Georgië, Mikheil Saakasjvili.Vladimir Putin was inmiddels premier, omdat de grondwet hem verbood een derde opeenvolgende ambtstermijn als president uit te oefenen, maar het was duidelijk dat hij nog steeds de macht in handen had.Tegenwoordig bestaat dat probleem niet meer. Hij heeft in 2021 een wet doorgedrukt die zijn limiet op nul heeft gezet, wat betekent dat hij meteen een vijfde termijn, en zelfs een zesde, kan ingaan.Rusland in 2024 verschilt heel erg van het onrustige land in de aanloop naar de derde termijn van Putin.Beëindigen Russische oppositieIn 2011 braken in de grote steden van Rusland de grootste massaprotesten sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie uit, als reactie op wijdverbreide beschuldigingen van fraude bij parlementsverkiezingen.Onder de protestleiders bevond zich Boris Nemtsov, een liberale, voormalige vice-premier in de jaren negentig. Een andere stijgende persoon was de anticorruptieblogger Alexei Navalny, die Putins Verenigd Rusland 'de partij van boeven en dieven' noemde.Nu is de echte oppositie zo goed als verdwenen.Nemtsov werd in 2015 doodgeschoten op een brug, in het zicht van het Kremlin. Navalny overleefde in 2020 een gifaanval met zenuwgas, voordat hij in januari 2021 in de gevangenis werd gegooid en drie jaar later stierf. Zijn weduwe heeft Vladimir Putin beschuldigd van moord.Putin heeft de steun van de Orthodoxe Kerk veiliggesteld en hij heeft een Nationale Garde, Rosgvardiya, opgericht die rechtstreeks aan hem rapporteert.Er zijn maar weinig daden van publiekelijk verzet, en nieuw gecreëerde misdrijven gericht op degenen die het leger in diskrediet brengen en nepnieuws verspreiden, worden op grote schaal gebruikt om afwijkende meningen het zwijgen op te leggen.De Russische media zijn grotendeels volgzaam en worden gecontroleerd door het Kremlin, dat verteerd wordt door een totale oorlog in Oekraïne.Putin kreeg in juni 2023 te maken met een korte, gewapende opstand, toen de voorheen loyale huurlingenleider Yevgeni Prigozjin zijn troepen op weg stuurde naar Moskou. Maar het werd uitgedoofd en Prigozhin kwam later om het leven bij een mysterieus vliegtuigongeluk.Ongeveer 40% van de begrotingsuitgaven in 2024 zal naar defensie en veiligheid gaan, aangezien president Putin een groot deel van de economie naar de oorlog zal afleiden.Oorlog in OekraïneDe oorlog van Putin in Oekraïne begon niet in februari 2022, maar met de verovering van het Oekraïense schiereiland de Krim in 2014.De nacht dat de pro-Moskou-leider van Oekraïne de gewelddadige protesten in Kiev ontvluchtte en effectief werd afgezet, zei de Russische president dat hij een nacht durende bijeenkomst had gehouden en tegen zijn collega's had gezegd dat het tijd was om "de Krim terug naar Rusland te brengen".Pro-Russische agitatoren veroverden vervolgens delen van de Oekraïense Donbas-regio en de oorlog duurde acht jaar in het oosten – totdat Putin besloot dat hij in 2022 vanuit het noorden, zuiden en oosten zou binnenvallen in een poging de gekozen Oekraïense regering omver te werpen en Kiev in te nemen.Hij heeft herhaaldelijk geprobeerd de oorlog te rechtvaardigen. Hij schrijft lange historische essays, houdt toespraken en geeft lezingen voor de weinige buitenlandse bezoekers die er komen. Maar het is een vervormde, selectieve geschiedenis die geen afwijkende meningen duldt.De burgerrechtenorganisatie Memorial, die zich tientallen jaren heeft gewijd aan het herdenken van de slachtoffers van de Sovjetrepressie, is verboden.De ervaren co-president Oleg Orlov werd gevangengezet vanwege deze beschrijving van het Putin-tijdperk: "Ze wilden fascisme, en ze kregen het."