Opeens zijn er meerdere vaccins in zicht. Maar hoe veilig zijn die?

De ontwikkeling van vaccins tegen corona gaat zo voorspoedig dat we de eerste misschien dit jaar al mogen verwachten, klonk het deze week uit meerdere kelen. Zou het? En is dat nog wel een beetje veilig?

Dáár, hij zei het echt, tijdens de coronapersconferentie op dinsdagavond. Zó voorspoedig verloopt de ontwikkeling van vaccins, dat we volgens gezondheidsminister Hugo de Jonge, ‘in de eerste maanden van 2021 de eerste vaccins hopen te ontvangen’. Welnee: eind dit jaar al, troefde ziekenhuisbestuurder en internist Marcel Levi doodleuk over bij praatprogramma Jinek.

Optimistisch

Het zijn uitspraken die de vaccinexperts zelf gelaten ondergaan. ‘Ik denk dat begin volgend

jaar heel optimistisch is’, zegt Hanneke Schuitemaker, viroloog en hoofd vaccinontwikkeling bij het Leidse farmaciebedrijf Janssen. Als dit maar geen politiek prestigespelletje wordt, zeiden in wetenschapsblad Science ook diverse Amerikaanse vaccinologen. Zo pochte president Trump al herhaaldelijk dat het vaccin eind volgende maand klaar is, op tijd voor verkiezingsdag. Dat geeft toch druk, als de baas het zegt.

Helemaal onredelijk zijn de verwachtingen niet. Een stuk of tien vaccins zitten momenteel in de derde en laatste onderzoeksfase voordat ze ‘klaar’ zijn: de fase waarin men de vaccins bij tienduizenden mensen test, om te zien of het vaccin beter beschermt tegen ziekte

dan een nepprik, een placebo. En al na ongeveer 150 ziektegevallen moet het doenlijk zijn om daarover iets zinnigs te zeggen, luidt een vuistregel die wetenschappers hanteren.

‘Je wilt een verschil vinden tussen behandelde en onbehandelde mensen’, zegt Cécile van Els, immunoloog bij het RIVM en hoogleraar vaccinologie aan de Universiteit Utrecht. ‘Daartoe kun je ook tussentijdse analyses doen, voor het einde van de onderzoeksperiode.’ Zo ging het ook bij het vaccin tegen ebola: nog voordat het vaccin officiële markttoelating had, besloot de Democratische Republiek Congo er al 300 duizend mensen mee te enten.

Eenderde zegt ‘nee’

Maar gaat dat wel goed? Zo’n 29 procent van de Nederlandse bevolking zou op dit moment beleefd nee zeggen tegen zo’n snel in elkaar gedraaid coronavaccin, bleek donderdag uit een peiling. En zorgen over de bijwerkingen zijn de belangrijkste reden.

Toch valt daarover tegen die tijd best wat zinnigs te zeggen. ‘Aan het eind van het jaar hebben we per vaccin de gegevens van al gauw 30- tot 60 duizend mensen’, zegt Schuitemaker. En omdat sommige coronavaccins erg op elkaar lijken, hoopt men de gegevens van verschillende onderzoeken te kunnen samenvoegen. ‘Je kunt dan een beetje gluren bij de buren.’

Maar de zeldzamere bijwerkingen dan! In 2009 bracht men in korte tijd het griepvaccin pandemrix in stelling tegen de toen dreigende Mexicaanse griep: bleek het achteraf in zeldzame gevallen de slaapziekte narcolepsie te geven, vermoedelijk doordat het vaccin bij een enkeling een verkeerd biochemisch knopje indrukt.

Risico’s van het spel

Maar dat zijn nu eenmaal de risico’s van het spel, zal het Europese medicijnagentschap EMA afwegen. Covid krijgen is immers ook geen pretje. ‘Je hoeft niet te betwijfelen of het fase-drie-onderzoek wel goed wordt gedaan. En als er daarbij problemen zijn met de veiligheid, is het gewoon exit’, zegt Van Els. ‘Maar hoe het vaccin zich gedraagt op lange termijn en bij heel grote groepen, kun je dan nog niet zeggen. Dat zullen we heel goed moeten monitoren.’

Misschien de grootste hobbel waar De Jonge overheen stapt, is een banale: de productie. Want zelfs als het EMA rond de jaarwisseling een vaccin goedkeurt, moet het nog wel gemaakt worden. Vaccinproducenten zijn daar nu al mee bezig, ‘maar op een wereldbevolking van 7,8 miljard mensen zijn een paar honderd miljoen vaccins niks’, zegt Schuitemaker.

Los nog van de vraag wie de prik als eerste krijgt. In het Westen zullen de vaccins niet direct worden ingezet om de clubs weer te openen of de anderhalvemeterregel af te schaffen: ze zullen bestemd zijn voor zorgmedewerkers, kwetsbare patiënten en mensen met een noodzakelijk beroep. ‘Mensen zullen toch moeten beseffen: de eerste prik betekent niet dat je die avond naar de karaokebar kunt’, zoals vaccinwatcher Derek Lowe het verwoordt in zijn blog In the Pipeline.

Een eerste begin

Want er is nog iets: de werkzaamheid zelf. Goedkeuringsinstanties zullen al heel blij zijn met een vaccin dat, net als de griepprik, zo’n 70 procent van de ingeënten beschermt, verwacht Van Els. ‘Je moet zo’n eerste vaccin zien als een begin. Het zal niet bij iedere leeftijdsgroep even goed werken, en je zult het gaandeweg moeten verbeteren.’

Dat wordt nog wel een kwestie. Zo wees een panel van wetenschappers van de WHO er in artsenblad The Lancet op dat een matig werkend vaccin de pandemie zelfs kan verergeren, als landen hun coronamaatregelen te snel versoepelen en mensen zich veiliger wanen dan ze zijn. Een vaccin dat alleen de ergste ziekteverschijnselen dempt, zou het virus bovendien ‘onzichtbaar’ maken. Schijnbaar vanuit het niets zou het ineens overal opduiken, bij groepen die nog niet zijn ingeënt en bij mensen bij wie het vaccin niet aanslaat.

Hemels manna

Derek Lowe ziet de nieuwskoppen al voor zich. Zoals: ‘IK KREEG HET VACCIN EN TOCH KREEG IK COVID’. Maar vast ook deze: ‘TIENER MET SPOED NAAR ZIEKENHUIS NA CORONAPRIK’. Dat is niets bijzonders, benadrukt Lowe; het is wat je redelijkerwijs mag verwachten als je tientallen miljoenen mensen inent. Maar voor het publieke vertrouwen zou het funest kunnen zijn.

Het vaccin dat De Jonge ‘hoopt te ontvangen’ is geen hemels manna dat de crisis van de ene dag op de andere beëindigt. Eerder is het een tussenstap. Het begin van een nieuwe fase, in de lange, lange strijd met het virus.