Historicus had niet verwacht dat de racismediscussie 'nu opeens weer zou opkomen’
ZOMERUNIVERSITEIT De knapste koppen vertellen deze zomer over ontwikkelingen in hun vakgebied. Vandaag: historicus Karwan Fatah-Black. De discussie over de juiste visie op de Nederlandse rol in de Atlantische slavenhandel is heviger dan ooit. Fatah-Black is constant op zoek naar de vergeten verhalen die een nieuwe kijk op die geschiedenis kunnen geven.
Moet Nederland wel of geen excuses aanbieden voor zijn slavernijverleden? Heeft die slavernij een direct verband met het antizwarte racisme van nu? En wie heeft er eigenlijk voor gezorgd dat de slavernij werd afgeschaft?
Met dezelfde knal als waarmee dit voorjaar enkele standbeelden van slavenhandelaren wereldwijd van hun sokkel werden
Conservatieve reflexen
,,Ik had niet verwacht dat de discussie nu opeens weer zou opkomen. Je zag in eerste instantie dat de coronapandemie vooral conservatieve reflexen naar boven bracht. Maar blijkbaar hebben mensen toch ook gedacht: dit is ook het moment om te strijden voor meer gelijkwaardigheid.’’
Karwan Fatah-Black is historicus, docent aan de universiteit van Leiden en expert in
Wie is Karwan Fatah-Black?
Op 30 juni, tijdens de jaarlijkse herdenking van de afschaffing van de slavernij, sprak u de keti koti-lezing uit. Daarin zei u onder meer: in de Black Lives Matter-beweging horen we een echo van de Haïtiaanse revolutie. (De eerste grote geslaagde slavenopstand, in 1791). Hoe bedoelde u dat?
,,Die revolutie op Haïti liet zien dat het in opstand komen echt iets kon veranderen. En je zag toen ook dat de machthebbers, de dominante groepen in de samenleving, heel erg hun best deden om die opstand af te schilderen als iets barbaars, iets vernietigends. En dat ze zeiden: alles was hier goed en vredig toen er nog geen opstand was. Daarbij gingen ze helemaal voorbij aan de dagelijkse situatie van uitsluiting en geweld. Je ziet veel parallellen met nu in hoe machthebbers omgaan met een massale opstand. En je ziet een gelijkenis in waar het over gaat: accepteer ons als een gelijkwaardig medemens. Ik hoop dat het racismedebat ertoe leidt dat niet alleen etnische Nederlanders als eersterangsburgers worden gezien.’’
U zit in een denktank die betrokken is bij het opzetten van de grote slavernijtentoonstelling die volgend jaar in het Rijksmuseum komt. En u was de afgelopen jaren betrokken bij het ‘meerstemmig’ maken van musea. Hoe gaat dat in zijn werk?
,,Het slavernijverhaal wordt vaak verteld vanuit het gezichtspunt van hen die tijdens de slavernij de macht hadden. Dat komt omdat de musea veel spullen hebben die van hen afkomstig zijn. We zijn nu op weg naar een nieuw verhaal door er ook met een andere blik naar te kijken. Er is een schilderij in het Mauritshuis waarop heel gedetailleerd geschilderde manden staan, maar de zwarte dragers van die manden zijn onherkenbaar. Ik heb er een tekst bij gemaakt waarin staat dat dit de eenzijdige blik van de schilder weergeeft.’’
Bent u altijd op zoek naar het vergeten verhaal, dat van de underdog?
,,Je kunt niet het hele slavernijverhaal rechtstreeks uit de notulen van de directie van een kolonie halen. Feitelijk gezien klopt het dat de slavernij is afgeschaft door witte mannen die een handtekening op een papier hebben gezet, maar bijvoorbeeld de opstanden in Haïti hebben daar toch ook echt een grote rol in gespeeld. En dat wordt lang niet altijd benoemd.’’
Paul Cliteur is geen historicus, maar jurist en filosoof. Wat hij schrijft over slavernij komt niet uit boven het niveau van een column
Collega’s van u aan de universiteit van Leiden kijken anders naar die geschiedenis. Paul Cliteur, hoogleraar in Leiden en lid van de Eerste Kamer voor Forum voor Democratie schreef dat Nederland ervoor geprezen moet worden dat de slavernij is afgeschaft en dat we het slavernijverleden ‘moeten vergeven en vergeten’. Historicus en slavernijkenner Piet Emmer stelt dat ‘het goed is om je in de geschiedenis te verdiepen, maar niet om die te gebruiken als een stormram voor de problemen van nu’.
,,Piet Emmer heeft een reactie geschreven op mijn keti koti-lezing waarin hij stelt dat Europese landen, na de afschaffing van de slavernij, nog een grote rol hebben gespeeld in het bestrijden van de slavernij in Afrika en Azië. Ik vind het onheus om dat zo te stellen. Want wat hij daar niet bij schrijft, is dat bestrijding van die slavernij werd gebruikt als excuus om die Afrikaanse landen binnen te vallen voor eigen gewin, dat is wat de Belgische koning Leopold II heeft gedaan in Congo. Paul Cliteur is geen historicus, maar jurist en filosoof. Wat hij schrijft over slavernij komt niet uit boven het niveau van een column.’’
Moet Nederland excuses aanbieden voor zijn slavernijverleden? Premier Rutte heeft daarover gezegd dat ‘het de vraag is of je mensen die nu leven verantwoordelijk kunt houden voor het verleden’.
,,Ik denk dat het goed is om excuses aan te bieden. Maar wel pas als iedereen, nou ja… bijna iedereen, het daarmee eens is. Het moet breed gedragen worden. Het gaat me daarbij nog niet eens zozeer over de slavernij zelf, als wel om de periode erna waarin de slavernij werd gebagatelliseerd en de problemen zijn ontkend. Excuses kunnen zo’n periode afsluiten. Excuses zeggen ook: dit is wat een deel van ons is aangedaan, mensen die simpelweg de Nederlandse geschiedenis zijn binnengesleurd. Het vraagt om aanpassing van ons zelfbeeld. We zien Nederland als een welvarend handelsland, dat hoeven we niet weg te wuiven, maar je kunt wel zeggen: dit is er ook gebeurd, dit hoort er ook bij. Dat lijkt me grootmoedig.’’
Aanhangers en sympathisanten van actiegroep Kick Out Zwarte Piet (KOZP) demonstreren op het Malieveld. © ANP
Fatah-Black betoogde eerder al op onze site dat hij een direct verband ziet tussen de slavernij en het hedendaagse antizwarte racisme. Na de afschaffing van de slavernij verdween de juridische gezagsverhouding tussen zwart en wit, het blanke superioriteitsgevoel kwam ermee onder druk te staan. Er kwam een nieuw ‘blank’ zelfbeeld: je verheven voelen door een karikatuur te schetsen van zwarte mensen, door ze als onbeschaafd en gewelddadig af te schilderen. ,,Dat is nu actueel. Ik zou ook willen dat het verder wordt onderzocht. Het verband is er, maar hoe is het zo gekomen? Een plantage in Suriname en een klein Gronings dorpje hebben niets met elkaar te maken, toch kan er anti-zwart racisme zijn in dat dorpje. Hoe kan dat?’’
Aan wie moet Nederland excuses aanbieden?
,,Dat is een lastige vraag. Aan de nabestaanden, denk ik. Maar dit is een onderwerp waar de commissie die nu het debat over het slavernijverleden moet gaan opzetten, over zal moeten nadenken.’’
U komt komend voorjaar met een boek waarin u vanuit meerdere tijdperken beschrijft hoe eigenaren de slavernij hebben vergoelijkt. Is dat een rode draad in de geschiedenis?
,,Je ziet veel overeenkomsten tussen slavernij in de oudheid, de islamitische wereld en de Atlantische slavenhandel. In al die periodes proberen eigenaren van slaven goed te praten wat ze doen. In de islamitische wereld zeiden ze vaak: ja, maar deze mevrouw is niet echt een slavin, maar echt onderdeel van het gezin en na een generatie zijn haar nakomelingen vrij. Ik vond het aardig om te onderzoeken wat er van dergelijke beweringen nu waar is en wat vergoelijking is. Sowieso krijg ik, als onderzoeker van de transatlantische slavenhandel, vaak voor de voeten geworpen dat er in de islamitische wereld ook slavernij was. (Fatah-Black heeft een Koerdisch-Irakese vader, red). Dat klopt. Daar is in Marokko bijvoorbeeld al veel onderzoek naar gedaan, meer onderzoek dan we in Nederland naar ons eigen slavernijverleden hebben gedaan.’’
Bekijk hier onze nieuwsvideo's over Black Lives Matter:
