Gestolen is het niet, moet het diorama van Het Valkhof toch terug naar Suriname?
NIJMEGEN - Geroofde ‘koloniale’ kunst moet terug, vindt een onderzoekscommissie. Maar wat als het geschonken is? Zoals een Surinaams diorama in Museum het Valkhof. ,,Het gaat om een gezamenlijke geschiedenis die zowel hier als daar verteld moet worden.”
Een soort kijkdoos is het, maar dan een hele fraaie. Het Surinaamse diorama van Museum Het Valkhof, waarover enige controverse is ontstaan, toont de kijker het leven op een koffieplantage. De details zijn verbluffend: de koffieloods, de slavenkwartieren, het plantershuis, de eigenaar te paard en de slaven aan het werk.
Gemaakt in 1823
Plantage-eigenaar Gerard Putter gaf de Surinaamse kunstenaar Gerrit Schouten in 1823 opdracht
Detail uit het diorama van Gerrit Schouten. © Gerard Verschooten
Een particulier museum uit Suriname wil het diorama van de koffieplantage terughalen naar de voormalige Nederlandse kolonie. Hedwig Saam, directeur van Museum Het Valkhof, wil daar niet aan meewerken. ,,Dit kunstwerk verbeeldt een stuk gedeelde, duistere, geschiedenis, dat zowel in Suriname als in Nederland verteld moet worden.”
Steeds meer discussie
Gestolen erfgoed uit
Het zit zo: een eeuw geleden schonk een nazaat van de opdrachtgever het kunstwerk aan de gemeente Nijmegen. Tussen 1979 en 2005 werd het tentoongesteld in het toenmalige Nijmeegs Volkenkundig Museum op het terrein van de Radboud Universiteit. Sindsdien staat het in depot bij Museum Het Valkhof. Het moet hoognodig worden gerestaureerd.
Detail uit het Surinaamse diorama. © Gerard Verschooten
Zorgvuldig omgaan met erfgoed
Saam is voor zorgvuldigheid. ,,Als museum hebben we de opdracht van de overheid gekregen om erfgoed te bewaren en ontsluiten voor publiek. Als er een formeel verzoek komt van de Surinaamse regering bij de Nederlandse regering en het wordt ingewilligd, dan geven we daar gehoor aan. Het diorama verbeeldt, nogmaals, een gezamenlijke geschiedenis die verteld moet worden. Het liefst in een publieke collectie zodat de continuïteit is gewaarborgd.”
Vooralsnog heeft de Surinaamse regering geen verzoek ingediend.
Andere kijk op de zaak
Vanuit Suriname wordt een andere kijk op de zaak gegeven. Door Masha Mormon en haar man Bas Spek. De voorouders van Mormon werkten als slaaf op koffieplantage Kerkshoven, de plantage op het diorama. Na de afschaffing van de slavernij werd het land verdeeld onder de slaven. Zo werd Marsha Mormon erfgename.
Het echtpaar wil de plantage - nu Bakki genaamd - in ere herstellen om zo het erfgoed te bewaren. Het is een toeristische attractie met een restaurant, excursies en overnachtingsmogelijkheden. Ook is er een klein museum over het plantageverleden van Suriname. Hoe mooi zou het zijn op juist hier het originele diorama van Gerrit Schouten tentoon te stellen, die uit het Valkhofmuseum dus?
Het diorama is een belangrijk stuk. Het belicht het slavernijverleden van Nederland. Een schurend stuk geschiedenis dat verteld moet worden
Hedwig Saam, Directeur Museum Het Valkhof
Toezegging teruggedraaid
Mormon en Spek klopten drie jaar geleden al aan bij Het Valkhof. Hun vraag: of ze het diorama in bruikleen konden krijgen. ,,Het gekke is: in eerste instantie was men positief”, zegt Spek. ,,Er werd zelfs gesproken over een voorgenomen schenking. Maar de nieuwe directeur heeft de zaken teruggedraaid. Een teleurstelling. We hadden al kosten gemaakt voor een tentoonstellingsruimte.”
Volgens museumdirecteur Hedwig Saam ligt het allemaal net even anders. ,,Het speelde vlak voor mijn tijd en er is niet handig gecommuniceerd. In overleg met de eigenaar van onze collecties, dat is de gemeente Nijmegen, is een eerste onderzoek gestart. Hoe komt het stuk in onze collectie, wat is de conditie, wat zouden voorwaarden zijn waarop het stuk kan reizen?”
Slavernijverleden van Nederland
In het voorjaar van 2018 inventariseerde de nieuw aangetreden directeur samen met de museumstaf de collecties en de verzamelingen. Saam: ,,We kwamen tot de slotsom dat het diorama een belangrijk stuk is. Het belicht het slavernijverleden van Nederland. Een deel van de Nederlandse geschiedenis – een schurende geschiedenis - die wat ons betreft verteld moet worden.” Uitlenen was geen optie meer.
Wat meespeelt, zegt Saam, is dat er de laatste jaren in Nederland anders wordt gekeken naar het slavernijverleden. Er zijn onderzoeken, slavenregisters worden digitaal ontsloten en het Rijksmuseum presenteert volgend jaar een tentoonstelling over slavernij.
Op de plek waar het gemaakt is, zou het originele diorama veel meer betekenis hebben
Bas Spek
Van depot naar ‘topstuk’
Museum Het Valkhof wil het diorama restaureren en een plaats geven in de vaste collectie. Zo wordt het bijna vergeten depotstuk plots een ‘topstuk’. Saam: ,,We hebben contact met het Rijksmuseum en het Tropenmuseum die ook diorama's van Schouten hebben. Ook die zijn aan restauratie toe. We trekken hierin samen op en wisselen kennis en informatie uit.”
Ze begrijpt dat het museumstuk voor Marsha Mormon en Bas Spek en belangrijke gevoelswaarde heeft. ,,Zij zetten zich in voor het Surinaamse erfgoed. We hebben aangeboden een replica te maken zodat het diorama wel in hun privémuseum getoond kan worden.”
Spek en Mormon denken er anders over. ,,Op de plek waar het gemaakt is, zou het originele diorama veel meer betekenis hebben", zegt Spek. ,,Bovendien is het een impuls voor de lokale economie omdat het extra toeristen trekt. De mensen zijn hier niet rijk, ieder boottochtje en taxiritje is er weer een.”
Bas Spek en Marsha Mormon op Plantage Bakki in Suriname. © eigen foto
Wie was Gerrit Schouten?
Gerrit Schouten (Paramaribo 1779-1839) was een Surinaamse kunstenaar van gemengde afkomst. Hij bestudeerde en tekende planten en dieren. Natuurgetrouwe tekeningen van planten en dieren waren indertijd van groot belang voor de wetenschap want er was nog geen fotografie. Tekeningen van Schouten zijn bewaard in musea in Paramaribo, Amsterdam, Leiden en San Francisco.
Zijn andere specialiteit was het diorama. Hij verbeeldde plantages, stadsgezichten en het leven van inheemsen en tot slaaf gemaakten. Er zijn 26 diorama’s bekend. Ze zijn in bezit van musea als Rijksmuseum, Museum Volkenkunde, Tropenmuseum, Museum Bronbeek, Museum Het Valkhof en het Surinaams Museum. De kijkkasten zijn een belangrijke bron van informatie over het Suriname van twee eeuwen geleden.
