Boze vrijheidsstrijder die zich altijd verraden voelde

Robert Mugabe in 2008, toen nog president van Zimbabwe. 
Foto EPANecrologie | Robert Gabriel Mugabe (1924-2019) De oud-president van Zimbabwe kon niet leven zonder erkenning. Zijn overtuiging dat niemand beter voor het land was dan hijzelf, bleef hij tot het einde toe verkondigen.

We schrijven 19 november 2017. Het is een dag nadat in de hoofdstad Harare tienduizenden Zimbabweanen de straat zijn opgegaan om het naderende einde te vieren van de 37 jaar dat hun president Robert Mugabe aan de macht is geweest. De generaals hebben hem in de steek gelaten. Zijn kameraden van regeringspartij ZANU-PF eisen een opvolger. De camera’s van

de wereldpers zenden live het moment uit waarop Mugabe zijn onafwendbare val bekend zal maken. 

Maar in een twee uur durende speech waarin Mugabe stottert en struikelt over zijn tekst, rept hij met geen woord over zijn langverwachte politieke einde. Het is één groot misverstand. Hij sluit af in het Swahili, een taal die in Zimbabwe niet wordt gesproken. Asante Sana. Dank jullie wel.

Mugabe’s staalharde ontkenning van de werkelijkheid zegt veel over hoe hij zichzelf zag. Mugabe de uitverkorene. President van een land dat hij – en alleen hij – mocht leiden. Mugabe achtte maar één vervanger waardig genoeg om hem van

zijn troon te stoten, en dat was de dood zelve.

Die dood kwam nu. In een ziekenhuis in Singapore, niet eens op het continent waar hij zijn leven wijdde aan de strijd tegen de witte kolonisator. Op zijn laatste foto’s is hij nog slechts een schim van die laatste dag van zijn heerschappij in 2017, toen hij een etmaal later werd gedwongen zijn ontslagbrief te tekenen. Een van die laatste beelden is Mugabe in trainingspak, onderuit gezakt in een rolstoel, frêle als een 95-jarige. 

Voor velen stierf daarmee een tiran, een van de laatste Big Men op het continent. Als de vader van onafhankelijk Zimbabwe werd hij verantwoordelijk voor het lijden van duizenden landgenoten, die gemarteld of vermoord werden, of verdreven naar buurlanden als Zuid-Afrika. Volgens dat perspectief was Mugabe de ontspoorde bevrijder: de president die ooit verzoening predikte en een voorbeeld was voor andere leiders op het continent, maar een florerende economie tot een pariastaat maakte.

Mugabe ontspoorde niet op latere leeftijd: zijn hele spoor is doordrenkt van geweld en paranoia

De onafhankelijkheidsstrijder

In Zimbabwe en elders op het continent wordt ook een andere Mugabe herdacht. Dat is de onafhankelijkheidsstrijder die elf jaar in de gevangenis zat en een vijftien jaar durende guerrillaoorlog voerde om zijn geboorteland te ontdoen van de nazaten van de Britse kolonisator. Mugabe durfde af te rekenen met de erfenis van het kolonialisme, en het land dat de zwarte Zimbabweanen in de eeuw voor onafhankelijkheid was afgepakt, te herverdelen. Zij herdenken Mugabe de Afrikaanse nationalist. 

Die Mugabe werd ook in de nadagen van zijn presidentschap aan eettafels geroemd, door Zimbabweanen die dankbaar bleven voor zijn retorische gaven, zijn eruditie. Dat is de Mugabe die zwarte studentenleiders in Zuid-Afrika een voorbeeld noemen: een leider die wél opstond tegen wit-kapitalisme. Voor hen was hij een van de grootste iconen die Afrika heeft voortgebracht.

Beide perspectieven zien de essentie van Mugabe over het hoofd. Mugabe ontspoorde niet op latere leeftijd: zijn hele spoor is doordrenkt van geweld en paranoia. Van zijn tijd als guerrillastrijder tegen het witte regime van Ian Smith tot aan zijn dood. Zelfs direct na zijn aantreden in 1980 toen hij als premier nog vrede en verzoening voorstond tegenover de Britten en hun nageslacht in Zimbabwe. 

Binnen twee jaar na zijn aantreden liet hij naar schatting twintigduizend Zimbabweanen van de Ndbele-minderheid in het zuiden van het land ombrengen, op beschuldiging van collaboratie met het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime. Britse diplomaten besloten de andere kant op te kijken bij de massaslachting in Matabeleland, de Gukurahundi, om de racisten in Zuid-Afrika niet in de kaart te spelen. Ook in Nederland zwegen de politiek en de journalistiek grotendeels hierover. Mugabe werd pas een dictator in westerse ogen toen hij een vuist tegen witte belangen durfde te maken, twintig jaar later. Dat was geen gedaantewisseling, het was dezelfde Mugabe van toen. 

Weinig vrienden

Mugabe was evenmin de pan-Afrikaanse Robin Hood die zijn fans van hem maakten. Jawel, het land werd herverdeeld, maar vooral de partijelite profiteerde. Zijn beleid dreef niet alleen vierduizend witte boeren van hun land, maar ook honderdduizenden zwarte landarbeiders. Mugabe had onder Afrikaanse collega’s weinig vrienden en maakte ze in 2016 nog collectief uit voor „lafaards”. Nelson Mandela vond hij „te soft en te braaf”. Aartsbisschop Desmond Tutu was een „boos, duivels bisschopje”. Barack Obama „een verspreider van homoseksualiteit”. 

Boosheid was de constante in het leven van Robert Mugabe. Hij zag altijd vijanden, niet alleen onder de Britten, de witten, of de oppositie, maar in zijn eigen partij, onder zijn trouwste vrienden en zelfs in zijn huwelijk.

In het partijkantoor van de ZANU-PF in de hoofdstad Harare hangt een portret van Mugabe.Foto Zinyange Auntony/AFP

Die boosheid begon volgens zijn biografen vroeg in zijn jeugd toen zijn vader hem in de steek liet. Die pijn kwam steeds terug, wanneer hij voelde dat hij verraden werd. Door de Britten die na de onafhankelijkheid van Zimbabwe hun beloften niet nakwamen. Door oude kameraden uit de onafhankelijkheidsstrijd, die zich tegen hem keerden toen hij ze niet genoeg pensioen kon betalen. Door de witte boeren die hij twintig jaar ongestoord op hun kolonistenland had gelaten, maar betaalcheques uitschreven voor de oppositie. Door zijn eigen kiezers. 

Verlangen naar erkenning 

Zimbabwe leefde en herleefde de consequenties van zijn toorn over dat verraad en zijn verlangen naar trouw en erkenning. Zijn overtuiging dat niemand beter voor Zimbabwe was dan hijzelf, bleef hij tot het einde toe verkondigen. Zelfs toen hij fysiek de taken van het presidentschap niet meer aan kon, struikelde op weg naar het podium, dezelfde speeches twee keer voorlas, voor een volle zaal in zijn broek plaste of wegzakte en indommelde. Robert Mugabe kon niet leven zonder erkenning. 

Hij was nog liever dood. 

Daarom begint alles bij zijn vader. In Kutama, om precies te zijn, de Jezuïtische missiepost waar hij in 1924 werd geboren. Zimbabwe heette toen nog naar de Britse mijnmagnaat Cecil John Rhodes. Die was zo narcistisch dat hij al het land dat hij inpikte Rhodesië noemde. 

In Kutama verloor de jonge Mugabe voor zijn tiende jaar twee oudere broers, Raphael en Michael, die allebei bezweken aan kinderziektes. Toen vertrok ook zijn vader, Gabriel, naar een stad 500 kilometer van Kutama en hertrouwde. „Robert bleef boos op hem, omdat hij nooit wilde helpen. Hij haatte hem intens en dat is altijd zo gebleven”, vertelt de enig overgebleven broer Donato in het boek Dinner with Mugabe van Heidi Holland. Zijn vader keerde na tien jaar terug naar het dorp, toen hij dodelijk ziek was. Dat was in 1944, het jaar dat Robert Kutama verliet.

Robert werd opgevoed door zijn moeder, die haar teleurstelling over het stukgelopen huwelijk verborg in twee obsessies; de kerk en haar zoon. „Ze liet er geen misverstand over bestaan dat hij boven ieder ander uit zou stijgen, een leider door God zelf gekozen”, schrijft biograaf Heidi Holland. Moeders overbezorgdheid gaf Mugabe volgens een jeugdvriend „een minderwaardigheidscomplex dat hij verbergt achter zijn welsprekendheid”. De jonge Mugabe was een eenling. Een boekenworm. Een nerd. „Zijn boeken waren zijn enige vrienden”, vertelde zijn broer Donato. 

Iedere dag stond hij om half vijf op zodat hij een paar uur kon lezen voor hij naar school ging. Hij was streng in de leer, een Jezuïet. Hij werd onder de vleugels genomen door een Ierse missionaris, Father O’Hea. Ergens in die jaren liggen Mugabes wortels voor zijn latere fobie van homo’s, die hij als president „erger dan varkens” noemde. In 1949 ontving Mugabe een beurs om te studeren aan de Fort Hare universiteit in Zuid-Afrika, de broedplaats van Afrikaans nationalisme, waar ook Nelson Mandela, Oliver Thambo en Zulu-leider Mangosuthu Buthelezi werden onderwezen. Ook hier maakte Mugabe geen vrienden. Hij zou zeven academische titels op zijn naam zetten, waaronder Engelse literatuur en geschiedenis.

Harder vanwege de dood 

Er is een theorie die zegt dat Mugabe zijn zachtheid verloor met de dood van zijn eerste liefde en vrouw Sally Hayfron. Op die laatste dag in november 2017 zou hij volgens insiders in snikken zijn uitgebarsten en om Sally’s troost hebben gesmeekt. Hij ontmoette haar in 1958, in Ghana. Ze trouwden in 1961. „Ze was levendig, hield van gezelligheid en ze wist hem uit zijn schulp te trekken”, schrijft biograaf David Blair in Degrees of Violence. Ze hadden een kind samen, dat Mugabe nooit zou leren kennen. Nadat hij zich had aangesloten bij de zwarte bevrijdingsbeweging werd hij in 1963 opgepakt en zonder proces vastgezet. 

Kort daarna verklaarde Ian Smith zijn landje ‘unilateraal onafhankelijk’ van het moederland Groot-Brittannië en stortte Rhodesië in een geweldsspiraal. In december 1966 kreeg Mugabe nieuws over het overlijden van zijn zoon, als gevolg van malaria. Dat waren zijn meedogenloze levenslessen, die zijn onzekerheid en haat voedden. 

Sally bleef kinderloos, tot aan haar dood in 1992. Mugabe had tegen die tijd al ruim tien jaar een affaire met zijn secretaresse Grace. Zij gaf hem nog voor Sally’s dood twee kinderen. Een derde kind volgde na hun huwelijk in 1996. „De dood van Sally beroofde Mugabe van een belangrijke invloed die hem in evenwicht bracht en kan wellicht zijn latere gedrag verklaren”, schrijft David Blair. 

Grace hield vooral van winkelen in het warenhuis Harrods in Londen, en toen de Britten dat niet meer toelieten, ging haar voorkeur uit naar shoppen in Singapore. ‘Gucci Grace’, werd ze genoemd. Toen haar echtgenoot lichamelijk zichtbaar achteruitging, bleek ze zelf presidentiële ambities te koesteren. Ze schroomde niet Mugabes getrouwen, zoals zijn woordvoerder George Charamba, publiekelijk belachelijk te maken. 

Strak in driedelig pak 

Waar Mandela koos voor felgekleurde shirts, bleef Mugabe altijd strak in driedelig pak. Mugabe spiegelde zich aan zijn vijanden. Als president moedigde hij zijn volk aan de sport van de Britten te omarmen: „Cricket civiliseert de mensen en maakt heren van mannen.”

Ondanks zijn vele opruiende speeches tegen de Britten – hij noemde Tony Blair ‘Tony Bliar’ – is er geen Britser politicus in Afrika dan Mugabe. Zijn Engels was altijd foutloos als dat van een BBC-nieuwslezer en werd als „een vleugje negentiende-eeuws” beschreven. 

Na zijn gevangenschap vluchtte hij naar buurland Mozambique waar hij de macht verwierf over de gewapende tak van ZANU. Van daaruit voerde hij de propaganda tegen „de bloedzuigende en uitbuitende” witte Rhodesiërs. 

Maar toen die oorlog eenmaal gewonnen was en hij in 1980 premier werd, koos hij de woorden van een staatsman. „De misstanden van het verleden moeten vergeten worden. Als ik u gisteren nog bestreed als een vijand, dan bent u vandaag mijn vriend”, sprak hij. Het was een grote opluchting voor de tweehonderdduizend overgebleven witte Zimbabweanen die ten tijde van de onafhankelijkheid meer dan tweederde van Zimbabwes bebouwbare land in handen hadden. 

Zijn onderwijsrevolutie vertienvoudigde het aantal middelbare scholen. Het land werd slimmer en gezonder. Maar de kosten dwongen hem geld te lenen. 

Hij stuurde militairen naar de peperdure oorlog in Zaïre. Een avontuur dat hem een miljoen dollar per dag kostte. En vanuit Londen liet de Labour-minister voor Ontwikkelingssamenwerking, Clare Short, ook nog even weten af te zien van de beloften te betalen voor het landhervormingsprogramma. „Wij zijn een andere regering, zonder een band met voormalige koloniale belangen. Ik ben zelf Iers, en zoals u weet, zijn wij zelf gekoloniseerd”, schreef ze hooghartig. Het was 1997. Mugabe was woest: „Erger dan de Tories.”

En toen kwam de crash: op zwarte vrijdag, 14 november 1997, verloor de Zimbabweaanse dollar in vier uur tijd ruim 70 procent van zijn waarde. Vakbonden gingen de straat op en kondigden een nieuwe politieke partij aan: de Movement for Democratic Change, geleid door Morgan Tsvangirai. Toen wees Mugabe naar zijn laatste kapitaal: het land van de witte boeren. 

Boosheid was de constante in het leven van Robert Mugabe. Hij zag altijd vijanden, ook in zijn trouwste vrienden 

Dit geweld werd het begin van een uittocht van naar schatting drie miljoen zwarte Zimbabweanen. De nationale munt werd zo waardeloos dat die werd ingeruild voor de Amerikaanse dollar, het symbool van Mugabes gehate Westen. 

Boze kiezers 

Mugabe vergiste zich in de teleurstelling van zijn kiezers. In 2008 versloeg de oppositiepartij van Morgan Tsvangirai zijn partij met twee zetels verschil bij de parlementsverkiezingen. Er kwam een tweede ronde. Mugabe stuurde jeugdmilities op de oppositieaanhangers af. Honderden verdwenen, werden gemarteld en vermoord. Mugabe won nipt en nodigde zijn tegenstander uit voor een regering van nationale eenheid – een meesterzet. De kiezers zagen al snel het verschil niet meer tussen Tsvangirais oppositiepartij en die van Mugabe. 

Op dezelfde sluwe manier duwde hij elke vicepresident weer van het podium zo gauw die zich wilde klaarstomen voor zijn opvolging. 

Mugabe wilde geen allianties, geen vertrouwelingen. Sinds het eerste verraad in zijn leven vertrouwde hij alleen zichzelf. Eenzaam aan de top, geïsoleerd van zijn eigen land en partij. Niet bewonderd zoals hij zo graag wilde, maar uitgelachen in zijn laatste jaren van leiderschap en leven. 

Correctie vrijdag 6 september: in een eerdere versie van dit artikel stond dat de Zimbabweaanse dollar op ‘Black Friday’ 300 procent van zijn waarde verloor. Dat moet ruim 70 procent zijn.