Leidse farmaceut maakt miljoenen coronavaccins: 'Als het werkt, willen we het gelijk kunnen uitdelen’
Er is maar één Nederlandse vaccinmaker die in het WHO-lijstje van kanshebbers opduikt: Janssen in Leiden. De farmaceut laat een miljoenenvoorraad maken, nog voor het zeker is of zijn coronavaccin überhaupt werkt. ,,Als we falen, zullen we alles moeten vernietigen.”
Er is post bezorgd aan de Archimedesweg in Leiden, het kantoor van Janssen Vaccines. Handgeschreven brieven. Wie schrijft die nog? Viroloog Hanneke Schuitemaker, aan wie de post gericht is, geeft zelf het antwoord. ,,De generatie die écht hoopt dat er op tijd een vaccin komt. Het zijn mensen die zich optrekken aan het hoopvolle verhaal.”
Het hoopvolle verhaal van Schuitemaker is de
En Schuitemaker wil liefst nog een tandje harder. Ze voelt niet alleen het ongeduld bij de briefschrijvers, maar ook in haar omgeving. ,,Als straks de curves netjes laag zijn, zal het nog moeilijker zijn om ons zo braaf te gedragen.”
In de podcast Achter het Verhaal vertelt Hanneke van Houwelingen over de aanpak van Janssen:
Janssen is de farmaceutische tak van het Amerikaanse bedrijf Johnson & Johnson, de grootste gezondheidsreus ter wereld. Johnson & Johnson werd groot door de productie van geneesmiddelen, medische hulpmiddelen zoals contactlenzen en kunstgewrichten en consumentenproducten als tampons, shampoo en mondwater. De multinational was vorig jaar goed voor een omzet van 82,1 miljard dollar.
Het vaccin
De voorloper van Janssen Vaccines, biotechbedrijf Crucell, bedacht jaren geleden een slimme techniek, die het bedrijf tijdens deze pandemie kan ‘recyclen’. De farmaceut maakt gebruik van een verkoudheidsvirus waarvan een stukje genetisch materiaal wordt wegknipt. Hierdoor kan het virus zich niet vermenigvuldigen en word je er dus ook niet ziek van. Op de lege plek stoppen de onderzoekers een stukje dna van het coronavirus terug. Wanneer het vaccin vervolgens wordt ingespoten, baant het verkoudheidsvirus zich een weg naar de menselijke cellen en laat daar een beetje corona-dna achter. Dat dna zorgt ervoor dat een specifiek eiwit het immuunsysteem mobiliseert.
Deze techniek werd eerder met succes ingezet bij ebola, hiv en RSV (een verkoudheidsvirus dat hevige ademhalingsproblemen veroorzaakt). De grootste breinbreker is het kiezen van het juiste stukje genetisch materiaal. Janssen begon met tien opties. Er zijn er inmiddels twee over, een kanshebber en een back-up, die het bedrijf momenteel op dieren test.
Hamsters en mensen
De WHO heeft een lijst opgesteld van 70 vaccinkandidaten. Janssen is de enige Nederlandse farmaceut in het rijtje. Hoe het met het Leidse vaccin gaat? ,,Nou beter dan met mij”, grapt Hanneke Schuitemaker via een Skype-verbinding. De viroloog werkt al maanden van 07.30 uur tot 22.00 uur, slechts onderbroken voor de plaspauzes van haar hond.
De eerste dierenstudies op muizen en hamsters zijn veelbelovend, vertelt ze. ,,De dieren maken antistoffen aan. Dat zal bij mensen niet anders zijn. Het is echter de grote vraag of het vaccin voldoende bescherming biedt tegen het coronavirus”, legt Schuitemaker uit. Wanneer de verkeerde antistoffen worden gemobiliseerd in ons lichaam, werkt het vaccin niet of nauwelijks. Of dramatischer: worden we juist ziek van ons eigen afweersysteem.
Ja, u las het goed: er wordt getest op Syrische hamsters. Uit experimentele onderzoeken blijkt dat zij – net als katten en fretten – besmet kunnen raken met het coronavirus. Daarom zijn zij een goed ‘diermodel’, zoals onderzoekers dat noemen. De dierenstudies zijn nog in volle gang. De eerste tests op mensen worden deze zomer gestart, waarschijnlijk in België en de Verenigde Staten. Daar is meer ervaring opgedaan met het vaccinplatform waarmee Janssen werkt dan in Nederland. Hierdoor denkt de farmaceut meer vaart te kunnen maken.
Een groot risico
Waarin is Janssen onderscheidend? In elk geval een dikke, vette bankrekening. Moederbedrijf Johnson & Johnson trekt samen met het Amerikaanse overheidsagentschap Barda 1 miljard dollar uit voor dit vaccinonderzoek, waarbij het bedrijf net wat meer betaalt. Voor dat geld zijn niet alleen honderd onderzoekers fulltime aan het werk – ter vergelijking: in het Erasmus MC werken tien mensen aan een coronavaccin - maar worden op korte termijn ook fabrieken uit de grond gestampt in Amerika en Azië.
Anders dan de meeste concurrenten laat Janssen het komend half jaar een paar miljoen vaccins maken, nog voor het weet of de formule überhaupt werkt. In totaal kunnen de fabrieken straks in een jaar tijd één miljard stuks produceren, waaronder 300 miljoen in Leiden. Dat gebeurt op eigen kosten, dus zonder financiële steun van de Amerikaanse overheid. Schuitemaker: ,,Als het vaccin niet blijkt te werken, zullen we het moeten vernietigen. Dat is volledig ons risico. Maar als het wél werkt, willen we het gelijk kunnen uitdelen.”
Er zijn momenteel een paar farmaceuten wereldwijd die al een vaccin testen op mensen. Ten opzichte van hen loopt Janssen achter. ,,Maar omdat wij straks al miljoenen stuks op de plank hebben liggen, halen wij die tijd weer in.” Met ‘straks’ doelt de viroloog op begin volgend jaar. ‘Als het tenminste werkt’, herhaalt de viroloog meer dan eens. Want – spoiler alert – 90 procent van de vaccin-initiatieven mislukt alsnog tijdens een uitgebreide test op mensen.
Concurrentie
Dat onderzoekers van de universiteit in het Britse Oxford mogelijk al in september een werkend vaccin op de markt hebben, noemt Schuitemaker ‘hartstikke mooi’. ,,De vraag is alleen hoeveel doses ze beschikbaar zullen hebben in september, daar moeten we realistische verwachtingen over hebben.” De Britse onderzoekers kondigden aan dat ze, als hun vaccin werkt, in september een paar miljoen doses kunnen verspreiden. Bij lange na niet genoeg om in de wereldwijde behoefte te voorzien.
Kan Janssen ook een vaccin van de concurrent produceren als de nood aan de man is? Dat is alleen mogelijk wanneer het product lijkt op de vinding van Janssen. Voor het maken van een vaccin is namelijk heel gespecialiseerde apparatuur nodig. ,,Ik maak altijd de vergelijking dat je op een BMW-lijn ook geen Opel kunt maken. Ik heb me in dat opzicht ook afgevraagd wat Bill Gates nu aan het bouwen is, want zelfs de ruimte die je bouwt, is heel specifiek voor alle apparatuur die naar binnen moet. Dat past niet zomaar", zegt Schuitemaker. De oud-topman van Microsoft laat fabrieken bouwen voor de – in zijn ogen - zeven meest veelbelovende vaccins tegen het coronavirus. Hiermee hoopt de miljardair sneller een vaccin beschikbaar te maken.
Vechten om voorrang
In een eerlijke wereld gaat het vaccin als eerste naar ouderen en zorgpersoneel in de grootste brandhaarden. In de praktijk staan landen met een laag inkomen achteraan in de rij. Zo ging er tijdens de Mexicaanse griep in 2009 geen enkel vaccin naar Afrika. Of dat nu anders zal gaan, is twijfelachtig. Het vaccin is mede bekostigd met Amerikaans overheidsgeld, een argument dat president Trump zeker in de strijd zal werpen om zijn eigen volk als eerste te vaccineren.
Schuitemaker: ,,Alles is mogelijk in deze wereld maar dat hoop ik niet, u evenmin, denk ik. We rekenen erop dat de overheden met elkaar in overleg gaan hoe de vaccins uiteindelijk zullen worden verdeeld. Wij gaan daar niet over. Zelfs wij, medewerkers, hebben niet eerder toegang tot het vaccin.”
Ook Nederland moet volgens haar niet uitgaan van een voorrangspositie. Het vaccin mag dan in Leiden worden ontwikkeld, maar daar houdt de Hollands glorie wel op. Schuitemaker werkt met een team met 84 nationaliteiten en houdt nauwgezet contact met collega’s in Amerika. ,,Het eerste dat ik ’s ochtends doe is mijn mail lezen om te zien of er in de VS iets is gebeurd, terwijl ik sliep.”
Extreme tijden
Fanbrieven, een eigen Wikipediapagina, bezoek van premier Rutte, uitnodigingen in talkshows: Hanneke Schuitemaker blijft er nuchter onder. ,,Ik speel geen bescheidenheid, maar het gaat echt niet over mij. Het gaat over het maken van een vaccin in een fantastisch team in een fantastische organisatie. En als we falen zal al die aandacht ook snel wegebben. Dus laten we vooral realistisch blijven. Ogen op de bal.”
Schuitemaker is hoofd virale vaccins bij Janssen en hoogleraar virologie aan de Universiteit van Amsterdam. Ze deed eerder onderzoek naar hiv, zika en ebola, en nu dus het coronavirus. Ze voelt geen druk vanuit haar omgeving om het vaccin over de eindstreep te tillen. ,,Dat we nu alles doen wat mogelijk is, geeft mij peace of mind.” Nou ja, rust. ,,Ik was altijd al gek op mijn werk, maar dit zijn extreme tijden. Dat moet niet te lang duren voor al deze mensen die zo hard werken.”
