Strafrecht en online desinformatie: moet nepnieuws strafbaar zijn?

_{ru.nl | Datum bericht: 2 juni 2022}

De zorgen over nepnieuws of online desinformatie nemen toe in Nederland. Uit het Digital News Report 2021 van het Commissariaat voor de Media blijkt dat 40% van de Nederlanders zich zorgen maakt over wat er echt en nep is op internet. Hoe schadelijk zijn online desinformatie en complottheorieën nu eigenlijk?

Kun je het verspreiden van nepnieuws strafbaar stellen? En wat moeten we in het strafprocesrecht met de enorme hoeveelheid aan beschikbare informatie? Tijdens het symposium Fake news, infodemics en complottheorieën op donderdag 23 juni, gaat de sectie Strafrecht en Criminologie onder meer in op deze

vragen.

Waarom een symposium over online desinformatie? Sjarai Lestrade, universitair hoofddocent Straf(proces-)recht en één van de initiatiefnemers, legt uit: “De sectie Strafrecht en Criminologie wilde een onderzoeksproject starten met een onderwerp waar de gehele sectie affiniteit mee heeft. Nepnieuws is natuurlijk een ontzettend actueel thema.

Fake news is niet per se een nieuw fenomeen, maar de hoeveelheid en de snelheid van de verspreiding maakt het de laatste jaren zorgelijk. Moeten we daar vanuit strafrechtelijk perspectief iets mee? Dat gaan we tijdens het symposium vanuit verschillende invalshoeken belichten.”

Beïnvloeding van politieke processen

Online desinformatie wordt steeds meer als schadelijk gezien, mede omdat het politieke processen

zou kunnen beïnvloeden. Lestrade: “Daarmee kan het mogelijk een bedreiging zijn voor de veiligheid en de volksgezondheid. Kijk bijvoorbeeld naar Donald Trump die allerlei bots en trollen heeft ingezet om de publieke opinie te beïnvloeden.

Wanneer mensen een vorm van kunstmatige intelligentie of bijvoorbeeld deepfakes gebruiken om een politieke reactie te ontlokken, wat moet en mag een overheid daar dan strafrechtelijk tegen doen? Je hebt namelijk ook te maken de vrijheid van meningsuiting. Daarbij komt dat als je bepaalde informatietypes en uitingen gaat verbieden, dit juist olie op het vuur kan gooien bij de woedende menigte.

Je moet dus eerst de schade van dergelijke desinformatie hard kunnen maken, voordat je ageert. Daar gaat de bijdrage van mij en Maartje Kouwenberg aan het symposium over.”

Kan een overheid eigenlijk wel optreden tegen nepnieuws? En gebeurt dit al? Lestrade: “Dat is een belangrijke en vrij lastige vraag. Eerst zal een overheid moeten definiëren wat nepnieuws of online desinformatie precies is, want het zijn vrij vage begrippen. Eerder wilden overheden het issue vooral signaleren; de aanpak bleef achterwege. Maar corona was een grote trigger om voor het eerst daadwerkelijk actie te ondernemen tegen online desinformatie.

Binnen de EU zijn er nu wetten aangenomen om het verspreiden van desinformatie over corona aan banden te leggen, omdat dit schadelijk is voor de volksgezondheid. Dit is een aardige verschuiving.

Online platforms als Facebook worden bijvoorbeeld met deze wetten gedwongen om onware content te verwijderen van de website. Dat gaat eigenlijk best ver: je legt de verantwoordelijkheid voor een maatschappelijk probleem neer bij private bedrijven. Daar gaat universitair docent Straf(proces)recht Anna Pivaty op in tijdens het symposium.”

Complotdenkers

Complottheorieën zijn een vorm van online desinformatie. Hoewel deze theorieën van alle tijden zijn, was corona ook op dit gebied een trigger voor de vele aandacht die eraan wordt besteed. Denk bijvoorbeeld aan het veronderstelde verband tussen 5G en corona. Lestrade: “Daar gaat hoogleraar Criminologie Masja van Meeteren op in. Wat betekent het fenomeen ‘complotdenken’? Waarom geloven mensen in die theorieën? Hoe worden zij door desinformatie op het verkeerde been gebracht?

Universitair docent strafrecht Jelle Cnossen gaat in op de vervolgvraag: als mensen oprecht in die desinformatie geloven en strafbare feiten plegen – omdat zij denken dat zij rechtvaardig handelen – is het namelijk de vraag of je hen wel strafrechtelijk aansprakelijk kunt stellen.”

Tijdens het symposium wordt tevens ingegaan op de moeilijkheden binnen een strafproces over complottheorieën en desinformatie. “Hoe stel je binnen zo’n proces nu eigenlijk vast wat waar is en wat niet? Die bewijsvergaring is soms lastig, maar een rechter moet wel vaststellen of iemand schuldig is.” Hoogleraar straf(proces)recht Marieke Dubelaar zal hier een presentatie over geven.

Infodemic

Het symposium gaat niet alleen over desinformatie, maar ook over de gigantische hoeveelheid aan informatie die beschikbaar is in strafzaken. “We zitten in een infodemic, een tijdperk waar ontzettend veel informatie rondgaat. Je kunt nu eenmaal niet alles tot je nemen en als bewijsmateriaal gebruiken. We hebben te maken met politie die een enorme hoeveelheid informatie van mobiele telefoons binnenkrijgt.

Maar hoe normeer je dat? Mag de politie van al die gegevens kennisnemen? Als je als die informatie tot je neemt en analyseert, krijg je namelijk niet alleen een beeld van de verdachte, maar ook van een grotere kring mensen. De wetgever heeft daar op dit moment niet echt een kader voor. Daar zal promovendus Ruben te Molder dan weer op ingaan.”