Surinames democratie in een ontdemocratiserende wereld (5)

Tussen electorale democratie en pluri-natiestaat

Terwijl anno 2022 in Zweden de Universiteit van Gothenburg het Democracy Report 2022 presenteert met als “aandachtstrekker” de wereldwijde terugval van electorale en liberale democratieën, wordt in Chili een nieuwe ontwerpgrondwet geboren: de pluri-natiestaat, die de collectieve en individuele rechten van inheemse volkeren moet waarborgen. Deze democratische vorm is gebaseerd op ‘vivir bien’, een manier van respectvol leven tussen mensen, volken en natuur, die duurzaamheid beschouwt als de sleutel tot ontwikkeling. Ondertussen is in Suriname de erkenning van grondenrechten de zoveelste keer ver weg geschoven en maakt de politiek zich druk om het Sabakuproject, de reçukwestie

en ander uitwassen van de Surinaamse electorale democratie.

Tekst Jack MenkeIllustratie Steve Ammersingh

Democratische terugval

Het democratische gehalte dat de gemiddelde wereldburger in 2021 doormaakte daalde naar het niveau van 1989. Het hoogtepunt van liberale democratieën met 42 landen in 2012 viel in 2021 terug naar 34 landen die samen slechts 13 procent van de wereldbevolking vertegenwoordigen (Democracy Report 2022). Tot de minst democratische gebieden in de wereld behoren het Midden-Oosten en Noord-Afrika, Centraal-Azië en delen van Afrika ten zuiden van de Sahara. De meest democratische regio’s vinden we in West-Europa, Noord-Amerika, delen van Latijns-Amerika, Oceanië en Oost-Azië (figuur 1).

Democratie versus autocratie

Het Democracy Report 2022 onderscheidttwee typen democratieën (electoraal en liberaal) en twee typen autocratieën (electoraal en gesloten). Een electorale democratie wordt als minimaal democratisch beschouwd wanneer deze een onvoldoende niveau bereikt wat betreft vrije en eerlijke verkiezingen, algemeen kiesrecht, vrijheid van meningsuiting en vrijheid van vereniging. Wanneer landen naast de eisen voor electorale democratie ook voldoen aan liberale eisen (het beperken van de uitvoerende macht door de wetgevende macht en hoge rechtscolleges, rechtsstaat en individuele rechten) dan vallen deze onder liberale democratieën. In electorale autocratieën zijn de instituten qua kwaliteit en functioneren ver onder de drempel voor een volwaardige democratie. In gesloten autocratieën oefent een individu of een kleine groep mensen de macht uit zonder inspraak van het volk.

Autocratiserings- en democratiseringsgolven

Van 1900 tot 2020 zien we wereldwijd drie golven van zowel democratisering als autocratisering: een steeds terugkerende opbouw, op- en neergang van landen die democratisering en autocratisering ondergaan (figuur 2). De middelste doorlopende lijn staat voor het aantal landen op weg naar autocratisering. De stippellijn verwijst naar landen die de laatste jaren autocratisch zijn geworden. De bovenliggende lijn geeft het aantal landen weer dat liberale democratisering doormaakt. De drie pieken van democratisering zijn 1920, 1960 en 1992. Na de zogenaamde “Third Wave” van (liberale) democratisering komt er een regimeverandering: tussen 2010 en 2020 overtreft een ongekend groot aantal autocratisch bestuurde landen (middelste doorlopende lijn en stippellijn) het aantal liberale democratieën. De drie golven van democratisering en autocratisering tussen 1900 en 2020 kunnen elkaar op natuurlijke wijze overlappen, omdat de ene op hetzelfde moment ophoudt als de andere zich opbouwt.

Opmars dictaturen

Sinds het eind van de Koude Oorlog (1990) is er een afname van militaire staatsgrepen. Vanaf 2010 steeg echter het aantal autocratische regimes in de wereld. Deze “democratic backsliding” (democratische terugval) doet zich voor wanneer pijlers van de democratie worden bedreigd, zoals: vrije en eerlijke verkiezingen, vrijheid van meningsuiting, verzwakking rechtsstaat en overdreven nadruk op nationale veiligheid als reactie op terrorisme.

Dictatoriale regimes (autocratieën) zijn tegenwoordig in opmars en vertegenwoordigen 5,4 miljard mensen wat neerkomt op 70 procent van de wereldbevolking. Er is een toename van gesloten autocratieën van 25 naar 30 landen die tezamen 26 procent van de wereldbevolking vertegenwoordigen. Afghanistan, Belarus, China, Rusland, Saoedi-Arabië, Soedan en Venezuela behoren tot de gesloten autocratieën. De electorale autocratieën vertegenwoordigen met 3,4 miljard mensen 44 procent van de wereldbevolking.

Doorbraak junglewetten

Terwijl het democratische gehalte wereldwijd neerwaarts beweegt, met negatieve economische en sociale gevolgen voor de meeste wereldburgers, worden de wetten van de jungle op onze planeet doorbroken: enerzijds neemt sinds het midden van de 20ste eeuw het aantal doden door oorlogen en andersoortig geweld relatief af; anderzijds groeit het aantal slachtoffers als gevolg van mentale en lichamelijke aandoeningen. Volgens historicus Yuval Noah Harari stierven in 2012 ongeveer 56 miljoen mensen in de wereld. Tegenover 620.000 sterfgevallen door menselijk geweld, stierf een veel groter aantal van 1,5 miljoen door diabetes en 800.000 door zelfmoord, de uitwassen van onze menselijke samenleving. Deze uitwassen zijn niet ver van de inheemsen in het diepe zuiden van Suriname, waar de toegenomen handel en goudwinning in hun leefgebieden gevolgen heeft voor hun gezondheid. Er is dan ook een flinke toename van overgewicht, suikerziekte en hartaandoeningen onder inheemsen die een overgang doormaken van een traditionele naar een moderne levensstijl.

Terwijl populistische leiders zich identificeren met het ‘gewone volk’ en de tegenstelling tussen ‘het volk’ en ‘de gevestigde elite’ wordt aangewakkerd, worden democratische instituten gekleineerd

De menselijke soort heeft de afgelopen 70.000 jaar de spelregels van de planeet aarde zodanig veranderd, dat ecologische degradatie met massale uitroeiing van niet-menselijke soorten de overhand kreeg. De spelregels en ook de doodsoorzaken van mensen veranderden te midden van onbeperkte economische groei, en de “vervanging” van natuurlijke selectie à la Charles Darwin door kunstmatige intelligentie in de huidige vierde industriële revolutie. Terwijl bij de drie voorgaande industriële revoluties achtereenvolgens stoom, elektriciteit en computers voor een enorme productietoename zorgden, doen in de vierde industriële revolutie smartfabrieken hun intrede met industriële systemen die via kunstmatige intelligentie steeds meer zelf worden bijgestuurd. Ondertussen gaat de ontdemocratisering door met nieuwe vormen van populisme.

Populisme

Terwijl populistische leiders zich identificeren met het ‘gewone volk’ en de tegenstelling tussen ‘het volk’ en ‘de gevestigde elite’ wordt aangewakkerd, worden democratische instituten gekleineerd. In de 21ste eeuw oogsten populistische kandidaten van links en rechts in verschillende landen succes bij democratische verkiezingen, zelfs in liberale democratieën als de VS. Populisten hebben – mede door de groeiende maatschappelijke ongelijkheden tijdens liberaal democratische regimes – grote aantrekkingskracht op democratisch minder vertegenwoordigde kiezers.

Tegelijkertijd veroorzaken populistische leiders een democratische terugval in een situatie van verminderde checks en balances, in de relatie tussen de uitvoerende en de wetgevende macht, strategische manipulatie van verkiezingen, meer controle van de regering over de massamedia en geringe rechtsbescherming van de have nots (Yuko Sato & Moisés Arce, 2022). In Zuid-Amerika zijn prodemocratische massaprotesten gecombineerd met een gerichte stellingname tegen het ondermijnen van democratische normen door populistische krachten. Dergelijke tegenreacties zijn niet altijd toereikend om hardhandige strategieën van populistische leiders te beteugelen. Venezuela is een duidelijk voorbeeld. Daarom blijven vrije verkiezingen ook belangrijk om de ambities van populisten het hoofd te bieden.

Pluri-natiestaat

Te midden van ontdemocratisering, populisme, groeiende ongelijkheid en geopolitieke shifts verschijnen de contouren van inclusievere democratieën. Een voorbeeld is de pluri-natiestaat (estado plurinacional), een nieuwe vorm van democratie en bestuur in Zuid-Amerika. Zij is een antwoord op de gangbare natiestaat binnen de liberale democratie waar het machtsmonopolie verankerd is in de centralistische eenheidsstaat (tabel 1). Een beperking van de liberale politieke democratie is dat vanuit ‘de-mens-staat-centraal-opvatting’ (antropocentrisch) twee hoofdcategorieën van democratie en autocratie worden onderscheiden in de wereld. Echter, de pluri-natiestaat is gestoeld op een ecocentrisch wereldbeeld, waarin er plaats is voor eco-democratie met een stem voor de natuur met haar diverse biologische en culturele populaties. Het betreft hier een inclusieve democratie, waarvan elementen worden gevonden in Bolivia en Ecuador en ook in een vorm van administratieve autonomie met de Cuna-inheemsen in Panama.

‘Plurinacional’ verwijst naar het multi-natiekarakter en garandeert volledige democratische deelname van (voorheen) ondergeschikte volkeren en etniciteiten. In maart 2022 werd in Chili de ontwerpgrondwet van een plurinatie staat goedgekeurd, waarover bij referendum in augustus of september 2022 wordt beslist. Dit houdt in de transformatie van de monoculturele eenheidsstaat naar een systeem dat de welvaart herverdeelt in gelijke sociale en politieke rechten; de collectieve rechten van negen oorspronkelijke inheemse naties en het Afro-etnische volk erkent wat betreft grondgebied, taal, cultuur en kennis, identiteit, politieke rechten op autonomie, zelfbeschikking en inheemse volksraadpleging (Loncón, 2020).

Electorale democratie versus pluri-natie

Suriname is met zijn 93 procent het “meest beboste land in de wereld” in ernstig democratisch verval door de goud- en houtkoorts opgelopen ecologische ravage van binnenlandse leefgebieden en de gedwongen verhuizing van sommige inheemse en tribale volken. Terwijl in de wereld met de intrede van smartfabrieken in de vierde industriële revolutie de junglewetten worden doorbroken, gelden anno 2022 in het door de goud- en houtkoorts “bestuurde” Surinaams binnenland – van Sarakreek tot Kawemhakan en Godo Olo – de junglewetten met soms dodelijke afloop. Tegelijkertijd is Suriname het enige land in Zuid-Amerika waar grondenrechten wettelijk niet zijn erkend door achtereenvolgende regeringen. De enorme culturele en biologische diversiteit ten spijt is Suriname in een snelle neerwaartse spiraal van ontdemocratisering. Achtereenvolgende regeringen hebben binnen de electorale democratie van Suriname de kernproblemen van maatschappelijke ongelijkheid en corruptie niet kunnen oplossen, wat een voedingsbodem verschafte voor populisme.

Het eindpunt is bereikt van onze in drijfzand vastgelopen electorale democratie, die niet verder komt dan voortdurend over iedere nieuwe corruptieve of etnische uitwas in eindeloze politiek debatten verder vast te lopen. In plaats van onze intelligentie over te geven aan goedkope retoriek van “17e rijkste land”, “Dubai”, “voedselschuur van de Caricom” en zand in de ogen te laten strooien door politici binnen een gestrande democratie, moeten we het roer in eigen handen nemen.

Er is een andere weg door met alle maatschappelijke groepen een op actie gerichte dialoog te beginnen en ook de twee uitersten mee te nemen: een goede fundering bouwen om de electorale democratie om te smeden naar een volwaardige liberale democratie. En we moeten opties uitwerken voor een inclusieve democratie gestoeld op de pluri-natie staat. Dit in dialoog met tribale en inheemse volkeren , het maatschappelijk middenveld, en met de beschikbare biologische en culturele hulpbronnen. In the end kan dan met de nieuwe fundering worden voorkomen dat we na iedere regeringswisseling in drijfzand blijven ploeteren om tenslotte in de moddersloot te belanden. ♦